«Να επιστρέψουμε στους Παλαιστίνιους την πατρίδα που τους κλέψαμε»

Της ΜΑΤΟΥΛΑΣ ΚΟΥΣΤΕΝΗ (kusteni@enet.gr)

Γεννήθηκε στο Ισραήλ, υπηρέτησε στο στρατό, πολέμησε στις αρχές της δεκαετίας του '80 στον πόλεμο με τον Λίβανο. Κι όμως, σήμερα, χάρη στις απόψεις του αποτελεί κόκκινο πανί για τους απανταχού συμπατριώτες του. Σπούδασε φιλοσοφία, άρχισε να διδάσκει, αλλά κατέληξε ένας από τους πιο δημοφιλείς και τολμηρούς τζαζίστες της γενιάς του. Αγαπά την παραδοσιακή μουσική και τους ήχους της Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής, της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά συχνά βουτά σε ηλεκτρονικά μονοπάτια. Παίζει όλα τα είδη σαξόφωνου αλλά πειραματίζεται με το κλαρινέτο, το ζουρνά και το φλάουτο.


Αυτός είναι ο διάσημος μουσικός της τζαζ, συγγραφέας και ακτιβιστής Γκίλαντ Ατζμον που το Σάββατο θα πάρει μέρος στην ολοήμερη γιορτή της τζαζ στο Μέγαρο Μουσικής. Ενας δημιουργός γεμάτος αντιθέσεις. Κυρίως, όμως, είναι εκείνος που κάθε του λέξη, κίνηση, πρωτοβουλία προκαλεί την οργή της κυβέρνησης του Ισραήλ.

Ελεύθερος στοχαστής


Εδώ και χρόνια ο Ατζμον αυτοεξορίστηκε στο Λονδίνο. Δηλώνει την αμέριστη υποστήριξή του στην παλαιστινιακή πλευρά, έχει επανειλημμένα προκαλέσει με τις αντι-σιωνιστικές του απόψεις, έχει επιτεθεί στους συμπατριώτες του διανοούμενους -όπως τον συγγγραφέα Αμος Οζ. Οσο, δε, για το συγκρότημά του, το βάφτισε «The Orient House», παραπέμποντας στην Παλαιστινιακή Αρχή της Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Στο παρελθόν τον έχουμε ακούσει στο «Χαφ Νόουτ», ενώ στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Οδηγός για μπερδεμένους» (εκδόσεις «Εξάντας»). Στο Μέγαρο θα παρουσιάσει αποσπάσματα κυρίως από το τελευταίο του άλμπουμ με τίτλο «Refuge», στο οποίο άλλη μια φορά «μπλέκει» την τζαζ με την έθνικ. Σε όλα τα υπόλοιπα είναι πολύ πιο ξεκάθαρος και σαφής:

-Ξεκινήσατε σπουδάζοντας φιλοσοφία. Στη μουσική πώς και αποφασίσατε να αφιερωθείτε;

«Οταν διαπίστωσα ότι το επάγγελμα του "ακαδημαϊκού" περιορίζεται να διδάσκεις τους νέους τα κείμενα που έγραψαν κάποτε άλλοι, συνειδητοποίησα ότι δεν είναι καθόλου δημιουργική δουλειά. Ετσι αποφάσισα να ασχοληθώ με τη μουσική, να γράφω και να φιλοσοφώ για τον εαυτό μου και να ψάχνω το νόημα της ζωής όποτε έχω ελεύθερο χρόνο. Και πράγματι νιώθω υπέροχα με την απόφασή μου. Είμαι ένας ελεύθερος στοχαστής».

-Αυτές τις μέρες ο παλαιστινιακός λαός δοκιμάζεται πολύ σκληρά από τις ισραηλινές επιχειρήσεις. Πώς νιώθετε;

«Νιώθω ρημαγμένος και καθόλου έκπληκτος. Γνωρίζετε ότι υποστηρίζω κάθε μορφή αντίστασης από μέρους των Παλαιστινίων. Αλλωστε, όσο θυμάμαι τον εαυτό μου οι πολιτικές πρωτοβουλίες του Ισραήλ ήταν καταδικασμένες να οδηγούν πάντα σε τραγικές συνέπειες. Ο στόχος του σιωνισμού ήταν να εξασφαλίσει έναν πολιτισμένο τρόπο ζωής για τους εβραίους. Αλλά απέτυχε παταγωδώς. Η βιαιότητα με την οποία αντιδρά το Ισραήλ αγγίζει τα όρια της κτηνωδίας, αφού οδηγεί σε πολιτικές ξεκληρίσματος. Τάσσομαι στο πλευρό των Παλαιστινίων με όλη μου την καρδιά. Ονειρεύομαι ένα παλαιστινιακό κράτος μεταξύ της Μεσογείου και του Ιορδάνη ποταμού. Η ισραηλινή βαρβαρότητα αποδεικνύει ότι δεν χωρά εβραϊκό κράτος ούτε στην Παλαιστίνη ούτε πουθενά αλλού. Και ο λόγος είναι απλός: μια ταυτότητα η οποία στηρίζεται στην αντίληψη του "εκλεκτού" και στη φυλετική υπεροχή θέτει τον εαυτό της και το περιβάλλον της σε κίνδυνο».


-Και η τέχνη τι ρόλο μπορεί να παίξει τέτοιες στιγμές;

«Ο ρόλος της μουσικής όπως και των τεχνών είναι να αντιτίθενται στις μόδες και να αναζητούν την αυθεντική ομορφιά. Και η ομορφιά είναι που γεμίζει αρετή το ανθρώπινο γένος. Υπό το φως της ομορφιάς η ισραηλινή επιθετικότητα και η αμερικανική βαρβαρότητα μπορεί να καμφθούν».

-Πόσο δύσκολο ήταν για σας να εγκαταλείψετε τη γενέτειρά σας;

«Δεν ήταν και τόσο περίπλοκο. Στο κάτω κάτω ο εβραϊκός εποικισμός στην Παλαιστίνη είναι φαινόμενο των τελευταίων ετών. Υπάρχει ελάχιστη αυθεντικότητα στην ισραηλινή κουλτούρα. Οταν ένας Ισραηλινός επιμένει να είναι αυθεντικός τρώει χούμους και ορκίζεται στα αραβικά. Ετσι λοιπόν, όπως οποιοσδήποτε άλλος Ισραηλινός, δεν ήμουν στην πραγματικότητα μέλος της περιοχής. Η Παλαιστίνη είναι μια χώρα, ενώ το Ισραήλ είναι κράτος. Οταν μου λείπει η πατρίδα μου, δηλαδή η χώρα, πηγαίνω σε ένα παλαιστινιακό ή σε ένα λιβανέζικο εστιατόριο. Εναλλακτικά μπορώ να ορκιστώ στα παιδιά μου σε μια γλώσσα που στην πραγματικότητα δεν μιλώ: τα αραβικά».

-Τελικά, έχετε πρόβλημα με την εβραϊκή σας ταυτότητα ή την έχετε αρνηθεί;

«Κανένα πρόβλημα δεν έχω, γιατί έχω αρνηθεί και την εβραϊκή και την ισραηλινή μου ταυτότητα. Θεωρώ τον εαυτό μου έναν πρώην εβραίο, έναν πρώην Ισραηλινό. Υποθέτω ότι έχω εβραϊκά και ισραηλινά ίχνη στη συμπεριφορά μου, αλλά σκοπός μου είναι να τα πολεμήσω ένα προς ένα. Πολεμώ τον Ισραηλινό μέσα μου. Συγχρόνως, όμως, πρέπει να πω ότι δεν έχω πρόβλημα με τους εβραίους. Ισα ίσα που με περιβάλλουν ορισμένοι εξαίρετοι. Κάποιοι μού μοιάζουν: είναι περήφανοι που μισούν μια πλευρά τους. Κάποιοι άλλοι είναι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που αγωνίζονται να αντεπεξέλθουν στο οικονομικό κραχ. Ομως, έχω αρκετά προβλήματα με την εβραϊκή πολιτική ταυτότητα. Είναι ρατσιστικά προσαναντολισμένη και προφανώς απεχθάνομαι κάθε μορφή ρατσιστικής πολιτικής».

-Υπηρετήσατε τη στρατιωτική σας θητεία το 1982, την εποχή του πολέμου στον Λίβανο. Πώς ήταν αυτή η εμπειρία;

«Υπό μία έννοια ήμουν τυχερός που ήμουν εκεί. Τότε συνειδητοποίησα πως όλα όσα υποστήριζαν οι σιωνιστές δεν ήταν παρά μια φάρσα βασισμένη σε ψέματα και παραπλάνηση. Στον πόλεμο αυτό ξεκίνησα ένα προσωπικό ταξίδι, συνειδητοποιώντας την άμεση ευθύνη μου απέναντι στο παλαιστινιακό λαό και το παλαιστινιακό ζήτημα. Συνειδητοποίησα πως είχα πολύ λίγα κοινά με το εβραϊκό εθνικό σχέδιο».

-Γιατί υποστηρίζετε τον παλαιστινιακό λαό;

«Γιατί όλα είναι, καθαρά, ένα δικό μου λάθος. Είναι δική μου η ευθύνη να φέρω τους Παλαιστίνιους πίσω στην πατρίδα τους και στα σπίτια που τους έκλεψε ο παππούς μου, ο πατέρας μου και, δυστυχώς, εγώ».

-Ποια είναι η δική σας ιδανική λύση γι' αυτή την αέναη διαμάχη;

«Αποφεύγω με κάθε τρόπο τη συζήτηση περί επίλυσης του προβλήματος. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτώ πως παρακολουθώντας την ισραηλινή βαρβαρότητα στην περιοχή γίνεται μέσα μου απόλυτα σαφές ότι δεν υπάρχει χώρος για οποιαδήποτε εβραϊκή εθνική οντότητα στην περιοχή ή οπουδήποτε αλλού. Το ισραηλινό κράτος έχει καταφέρει να αποδείξει κατηγορηματικά πως το "αγαπώ τους γείτονές μου" απέχει πολύ από το να αποτελεί μια ισραηλινή συλλογική αξία».

-Μιλώντας πάντα τόσο ανοιχτά, δεν φοβηθήκατε ποτέ για τη ζωή σας;

«Εχω δεχτεί όλα αυτά τα χρόνια αρκετές απειλές, αλλά χωρίς ποτέ να συμβεί κάτι. Αλλωστε, τι κάνω; Υποστηρίζω τους Παλαιστίνιους που έχουν σφαγιαστεί και λιμοκτονούν. Θα ήταν εξαιρετικά αξιοθρήνητο εκ μέρους μου το να υπολογίζω τον εαυτό μου και να παραπονιέμαι για τους κινδύνους. Κάνω αυτό που πιστεύω. Και δεν διστάζω να πω την αλήθεια».

-Συνήθως ανταποκρίνεστε στις προκλήσεις ή απλώς τις αγνοείτε;

«Θα μπορούσα να ανταποκριθώ σε μια πρόκληση που έχει επιχειρηματολογία. Ωστόσο, αυτό δεν έχει συμβεί ποτέ. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ούτε ένας σιωνιστής ή ψευδοσιωνιστής που θα τόλμαγε να με αντιμετωπίσει σε μια ανοιχτή αντιπαράθεση».

-Καθώς πολλοί σάς κριτικάρουν, εσείς θα συνεχίσετε να εκφράζετε τις απόψεις σας;

«Στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο πολλοί και όλοι τους κατά κάποιο τρόπο λειτουργούν σε φυλετικά βασισμένους εβραϊκούς πολιτικούς πυρήνες. Πιστεύω ότι κάθε ιδέα ή σκέψη πρέπει να είναι ανοιχτή στην κριτική. Ετσι, είμαι ανοιχτός και θέλω να βλέπω το έργο μου να αποδομείται, ακόμα και να συντρίβεται. Ωστόσο, δεν έχω συναντήσει ακόμα καμία ουσιαστική κριτική με επιχειρήματα για τη σκέψη και τα κείμενά μου. Αντιθέτως, αυτό που βλέπω είναι μια ωμή και χυδαία προσπάθεια να με κάνουν να σιωπήσω με ψέματα και συκοφαντίες. Είμαι πολύ ευχαριστημένος, ακόμα και περήφανος, που οι ιδέες μου κυκλοφορούν ευρέως και μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες, ανάμεσά τους και στην ελληνική. Πιστεύω ότι αυτό δεν θα αλλάξει όσο καταφέρνω να μιλάω με την καρδιά μου και να αποφεύγω να εμπλέκομαι σε πολιτικά σώματα και ιδρύματα. Εχω δύο μυστικά: Πρώτον, αντιθέτως με τους υπόλοιπους σχολιαστές του ζητήματος περιορίζω τον εαυτό μου στην γραπτή κριτική και στην αποδόμηση των ηθικών και ανθρωπιστικών ζητημάτων. Είναι πολύ εύκολο να καταστρέψεις έναν πολιτικό αλλά είναι πιθανώς αδύνατον να φιμώσεις έναν ουμανιστή. Δεύτερον, μπορώ να έχω χιούμορ».

-Πώς σας φάνηκε η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα;

«Δεν μπορώ να πω ότι κρατάω την αναπνοή μου. Ο άνθρωπος περιτριγυρίζεται από μερικούς φανατικούς σιωνιστές. Προσωπάρχης του είναι ο Ραμ Εμάνουελ, που στο παρελθόν είχε υπηρετήσει στον ισραηλινό στρατό και υπάρχουν υποψίες ότι είναι ισραηλινός πράκτορας. Ελπίζω ότι αργά ή γρήγορα ο Ομπάμα θα ξυπνήσει».

Το «σύγχρονο κακό»

-Σας έχω ακούσει να μιλάτε για το «σύγχρονο κακό». Ποιους εννοείτε;

«Το "σύγχρονο κακό" είναι ένα διανοουμενίστικο σύστημα που μας οδηγεί στο "βασίλειο του ανέκφραστου". Δηλαδή στη σιωπή. Θέλουμε να φωνάξουμε και κάτι πάντα μας περιορίζει, λέγοντας ότι η φωνή δεν συνάδει με την ηθική. "Σύγχρονο κακό" είναι η συνεχής κακοποίηση του παλαιστινιακού λαού μέσα από εθνοκαθάρσεις. Δύο εκατομμύρια εξαθλιωμένοι άνθρωποι απομονωμένοι, που πεινάνε, βομβαρδίζονται και ο πλανήτης δεν λέει κουβέντα. Και δεν φταίει μόνο το Ισραήλ γι' αυτή την κατάσταση. Είναι ο παγκόσμιος εβραϊσμός που υποστηρίζει θεσμικά το Ισραήλ. Είναι και οι διάφοροι Γούλφοβιτς που μας οδήγησαν στο Ιράκ και μετέτρεψαν την Αμερική και τη Βρετανία σε δύναμη πυρός για το Ισραήλ.

» Είναι επίσης όλος ο δυτικός κόσμος που δεν μπορεί να ορθώσει ανάστημα, παρ' όλο που παρακολουθεί τη Γάζα να γίνεται σκόνη. Γενικότερα το "σύγχρονο κακό" καταλύει κάθε δικαίωμα κριτικής. Απλώς παρακολουθούμε: το οικονομικό κραχ, την κατάρρευση της Λίμαν Μπράδερς, τον Γκρίνσπαν να "παραμυθιάζει" τους μικρομεσαίους Αμερικανούς, την απάτη των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων... Είμαστε κατεστραμμένοι άνθρωποι και φοβόμαστε ακόμα και να ψιθυρίσουμε την παντοδυναμία των σιωνιστών. Στο όνομα της ορθότητας απέχουμε από την αλήθεια. Και το χειρότερο; Οι διαπιστώσεις μας μας ωθούν στη σιωπή. Αυτολογοκρινόμαστε από το φόβο μήπως και δεχτούμε τις επιπτώσεις. Γινόμαστε άθελά μας συνεργάτες των σιωνιστών. »Λες και αγνοούμε ότι η μοίρα μας θα μπορούσε να είναι ίδια με των Παλαιστινίων. Για χάρη της πολιτικής ορθότητας και της φιλελεύθερης ιδεολογίας χάσαμε τα βασικά ένστικτα της επιβίωσης. Ολα αυτά είναι για μένα το "σύγχρονο κακό" και δεν σας κρύβω ότι φοβάμαι πολύ. Διότι ξέρω πως όταν όλη αυτή η κατάσταση εκραγεί, κανείς μας δεν θα μπορεί να σταματήσει την παλίρροια της οργής».


7 - 11/01/2009

Βιβλικές αλήθειες και το άλλοθι του εβραϊκού λαού

Του SHLOMO SAND*

Κάθε Ισραηλινός γνωρίζει, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι η ύπαρξη του εβραϊκού λαού χρονολογείται από τη στιγμή που παρέλαβε την Τορά(1) στο όρος Σινά, καθώς και ότι είναι ο απευθείας και αποκλειστικός απόγονος του λαού αυτού.



Ολοι πιστεύουν ότι ο εν λόγω λαός, μετά την έξοδό του από την Αίγυπτο, εγκαταστάθηκε στη «Γη της Επαγγελίας», όπου οικοδόμησε το ένδοξο βασίλειο του Δαβίδ και του Σολομώντα, το οποίο εν συνεχεία χωρίστηκε στα βασίλεια του Ιούδα και του Ισραήλ. Επίσης, κανένας δεν αγνοεί το γεγονός ότι αυτός ο λαός γνώρισε δύο φορές την εξορία: αρχικά μετά την καταστροφή του πρώτου ναού, τον 6ο αιώνα π.Χ., και, αργότερα, μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού, το έτος 70 μ.Χ.

Ακολούθησε μια περιπλάνηση που διήρκησε σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια: οι μετακινήσεις αυτές οδήγησαν τον εβραϊκό λαό στην Υεμένη, στο Μαρόκο, στην Ισπανία, στη Γερμανία, στην Πολωνία και στα πέρατα της Ρωσίας, αλλά, παρ' όλα αυτά, κατόρθωνε πάντα να διατηρεί τους δεσμούς του αίματος ανάμεσα στις σκορπισμένες κοινότητές του.

Η δικαίωση του αγώνα

Στα τέλη του 19ου αιώνα, είχαν ωριμάσει πια οι συνθήκες για την επιστροφή στην αρχέγονη πατρίδα. Αν δεν υπήρχε η ναζιστική γενοκτονία, εκατομμύρια Εβραίοι θα είχαν επανεποικίσει ομαλά το «Ερέτς Ισραήλ» («τη γη του Ισραήλ»), αφού αυτό το όνειρο έτρεφαν επί είκοσι αιώνες όλες οι γενιές του λαού αυτού.

Παρθένα η Παλαιστίνη, περίμενε τον αυτόχθονα λαό της να την κάνει να ανθίσει ξανά. Γιατί σε αυτόν ανήκε και όχι σε εκείνη την αραβική μειονότητα που στερείται ιστορίας και βρέθηκε εκεί κατά τύχη. Ηταν δίκαιοι, επομένως, οι πόλεμοι που διεξήγαγε ο περιπλανώμενος λαός για να ξαναπάρει στην κατοχή του τη δική του γη, και εγκληματική η βίαιη αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού.

Από πού προέρχεται αυτή η ερμηνεία της εβραϊκής ιστορίας; Είναι το έργο, από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μετά, ταλαντούχων ανασκευαστών του παρελθόντος που η γόνιμη φαντασία τους, βασισμένη σε θραύσματα θρησκευτικής μνήμης, εβραϊκής και χριστιανικής, επινόησε μια ενιαία γενεαλογική αλυσίδα για τον εβραϊκό λαό. Γεγονός είναι ότι η πλούσια ιστοριογραφία του ιουδαϊσμού επιτρέπει πλήθος ιστορικών προσεγγίσεων.

Ομως, η πολεμική που ξέσπασε στους κόλπους του δεν αμφισβήτησε ποτέ τις οντολογικές αντιλήψεις που σφυρηλατήθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.

Οταν ήρθαν στο φως ντοκουμέντα που απειλούσαν να αντικρούσουν την ιδέα του γραμμικού παρελθόντος, δεν συνάντησαν καμία απήχηση. Η εθνική επιταγή, σαν στρείδι ερμητικά κλειστό, απέκλειε οποιαδήποτε αντίφαση ή απόκλιση από την κυρίαρχη ιδέα.

Οι ειδικές μονάδες παραγωγής γνώσης πάνω στο εβραϊκό παρελθόν -τα πανεπιστημιακά τμήματα που ήταν αποκλειστικά αφιερωμένα στην «ιστορία του εβραϊκού λαού»- συνεισέφεραν σημαντικά σε αυτή την παράδοξη ημιπληγία. Ακόμα και η καθαρά νομικού χαρακτήρα συζήτηση πάνω στο ερώτημα «ποιος είναι Εβραίος;» δεν απασχόλησε τους ιστορικούς: για αυτούς, Εβραίος θεωρείται κάθε απόγονος του συγκεκριμένου λαού που οδηγήθηκε στην εξορία πριν από δύο χιλιάδες χρόνια.

Οι «εγκεκριμένοι» ερευνητές του παρελθόντος δεν συμμετείχαν καν στην έριδα των «νέων ιστορικών» που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της δημόσιας ιδεολογικής διαμάχης, που ο αριθμός τους ήταν ούτως ή άλλως περιορισμένος, προέρχονταν από άλλες επιστήμες ή από εξωπανεπιστημιακούς χώρους: κοινωνιολόγοι, ειδικοί στους ανατολικούς πολιτισμούς, γλωσσολόγοι, γεωγράφοι, πολιτικοί επιστήμονες και αρχαιολόγοι ήταν εκείνοι που διατύπωσαν νέες σκέψεις πάνω στο πολυσυζητημένο εβραϊκό και σιωνιστικό παρελθόν.

Στις τάξεις τους απαντούν επίσης πανεπιστημιακοί του εξωτερικού. Από τα «τμήματα εβραϊκής ιστορίας» αντίθετα, το μόνο που ακούστηκε ήταν δειλές και συντηρητικές αντιδράσεις, ενδεδυμένες με μια απολογητική ρητορική, στηριγμένη σε προκαταλήψεις.

Εν ολίγοις, η εθνική ιστορία έχει ωριμάσει ελάχιστα τα τελευταία 60 χρόνια και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα εξελιχθεί στο άμεσο μέλλον. Ωστόσο, τα γεγονότα που έφεραν στο φως οι έρευνες θέτουν σε κάθε έντιμο ιστορικό, αναπάντεχα, εκ πρώτης όψεως, πλην όμως θεμελιώδη ερωτήματα.

Μπορεί να θεωρηθεί η Βίβλος ιστορικό βιβλίο; Οι πρώτοι σύγχρονοι εβραίοι ιστορικοί, όπως ο Ισαάκ Μάρκους Γιοστ ή ο Λέοπολντ Τσουντς, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, δεν την αντιλαμβάνονταν κατ' αυτόν τον τρόπο: στα δικά τους μάτια, η Παλαιά Διαθήκη ήταν ένα θεολογικό βιβλίο που έπαιζε το ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στις εβραϊκές θρησκευτικές κοινότητες μετά την καταστροφή του πρώτου ναού. Χρειάστηκε να περιμένουμε ώς το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα για να συναντήσουμε ιστορικούς, με πρώτο τον Χάινριχ Γκρετς, που να ασπάζονται μια «εθνική» θεώρηση της Βίβλου: αυτοί έδωσαν στη φυγή του Αβραάμ προς τη Χαναάν, την έξοδο από την Αίγυπτο ή ακόμα και στο ενιαίο βασίλειο του Δαβίδ και του Σολομώντα τη διάσταση αφηγήσεων ενός αυθεντικού εθνικού παρελθόντος.

Οι ιστορικοί του σιωνισμού δεν έπαψαν έκτοτε να επαναλαμβάνουν αυτές τις «βιβλικές αλήθειες» που έγιναν ο άρτος ο επιούσιος της εθνικής παιδείας τους.


Να, όμως, που τη δεκαετία του 1980 η γη αρχίζει να τρέμει, κλονίζοντας τους αρχέγονους μύθους. Οι ανακαλύψεις της «νέας αρχαιολογίας» έρχονται σε αντίθεση με τη θεωρία μιας μεγάλης εξόδου τον 13ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, ο Μωυσής δεν θα μπορούσε να βγάλει τους Εβραίους από την Αίγυπτο και να τους οδηγήσει στη «Γη της Επαγγελίας», για τον απλούστατο λόγο ότι εκείνη την εποχή η συγκεκριμένη γη... βρισκόταν στα χέρια των Αιγυπτίων.

Εξάλλου, δεν υπάρχουν ίχνη που να μαρτυρούν κάποια εξέγερση των σκλάβων στην αυτοκρατορία των Φαραώ ή τη γρήγορη κατάκτηση της γης της Χαναάν από ξένα στοιχεία.

Δεν υπάρχουν, επίσης, σημάδια ούτε ενθύμια από τα μεγαλοπρεπή βασίλεια του Δαβίδ και του Σολομώντα. Οι ανακαλύψεις της προπερασμένης δεκαετίας δείχνουν ότι εκείνη την εποχή υπήρχαν δύο μικρά βασίλεια: το βασίλειο του Ισραήλ, που ήταν και το ισχυρότερο, και το βασίλειο του Ιούδα, η μελλοντική Ιουδαία. Φαίνεται, μάλιστα, πως ούτε οι κάτοικοι του τελευταίου υπέστησαν την εξορία τον 6ο π.Χ. αιώνα: οι μόνοι που πρέπει να εγκαταστάθηκαν στη Βαβυλώνα ήταν η πολιτική και πνευματική αφρόκρεμα. Από εκείνη την καθοριστική συνάντηση με τις περσικές θρησκείες γεννήθηκε ο εβραϊκός μονοθεϊσμός.

Αραγε, η εξορία του 70 μ.Χ. συνέβη πραγματικά; Παραδόξως, αυτό το «θεμελιώδες γεγονός» στην ιστορία των Εβραίων, που αποτελεί την απαρχή της διασποράς, δεν αποτέλεσε αντικείμενο κανενός ερευνητικού έργου.

Κι αυτό, για έναν πολύ πεζό λόγο: οι Ρωμαίοι κατακτητές δεν εξόρισαν ποτέ κανέναν λαό σε όλο το ανατολικό τμήμα της Μεσογείου. Με εξαίρεση τους αιχμαλώτους που έγιναν σκλάβοι, οι κάτοικοι της Ιουδαίας συνέχισαν να ζουν στη γη τους ακόμα και μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού.

Ενα τμήμα τους ασπάστηκε το χριστιανισμό τον 4ο αιώνα, ενώ η πλειονότητα ενώθηκε με το Ισλάμ μετά την κατάκτηση από τους Αραβες, τον 7ο αιώνα. Οι περισσότεροι διανοητές του σιωνισμού τα γνώριζαν όλα αυτά: έτσι, ο Γιτζάκ Μπεν Ζβι, μελλοντικός πρόεδρος του κράτους του Ισραήλ, όπως και ο Δαβίδ Μπεν Γκουριόν, ιδρυτής του κράτους, τα έγραφαν αυτά ώς το 1929, τη χρονιά της μεγάλης εξέγερσης της Παλαιστίνης. Και οι δύο αναφέρουν με διάφορες ευκαιρίες το γεγονός ότι οι χωρικοί της Παλαιστίνης είναι οι απόγονοι των κατοίκων της αρχαίας Ιουδαίας(2).

Το ελληνοϊουδαϊκό βασίλειο

Εάν, λοιπόν, δεν έγινε ποτέ ο διωγμός του λαού που κατοικούσε στην ρωμαιοκρατούμενη Παλαιστίνη, τότε από πού προέρχονται τα πλήθη των Εβραίων που εποικίζουν τα παράλια της Μεσογείου από την αρχαιότητα;

Πίσω από το παραπέτασμα της εθνικής ιστοριογραφίας κρύβεται μια συγκλονιστική ιστορική πραγματικότητα. Από τη στάση των Μακαβαίων, τον 2ο π.Χ. αιώνα, μέχρι την εξέγερση του Μπαρ-Κόχμπα(3), τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ο ιουδαϊσμός ήταν η θρησκεία με την εντονότερη προσηλυτιστική δραστηριότητα. Οι Ασμοναίοι είχαν ήδη προσηλυτίσει διά της βίας τους Ιδουμαίους της Νότιας Ιουδαίας και τους Ιτουραίους της Γαλιλαίας, οι οποίοι προσαρτήθηκαν στον «λαό του Ισραήλ». Με αφετηρία εκείνο το ελληνοϊουδαϊκό βασίλειο, ο ιουδαϊσμός εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και στα παράλια της Μεσογείου. Τον 1ο μ.Χ. αιώνα έκανε την εμφάνισή του στο σημερινό Κουρδιστάν, το εβραϊκό βασίλειο της Αδιαβίνης, το οποίο, όμως, δεν ήταν το τελευταίο που «εξιουδαΐστηκε». Ακολούθησαν και άλλα.

Τα γραπτά του Φλάβιου Ιωσήφ δεν αποτελούν τη μοναδική μαρτυρία για την προσηλυτιστική ζέση των Εβραίων. Πολλοί ρωμαίοι συγγραφείς, από τον Οράτιο ώς τον Σενέκα κι από τον Ιουβενάλιο ώς τον Τάκιτο, εκφράζουν σχετικούς φόβους. Το Μισνά και το Ταλμούδ(4) επιτρέπουν την τακτική του προσηλυτισμού -έστω και αν, απέναντι στην αυξανόμενη πίεση του χριστιανισμού, οι σοφοί της ταλμουδικής παράδοσης εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους ως προς το ζήτημα.

Η επικράτηση της θρησκείας του Ιησού στις αρχές του 4ου αιώνα δεν βάζει φρένο στην εξάπλωση του ιουδαϊσμού, ωστόσο απωθεί τον εβραϊκό προσηλυτισμό στις παρυφές του χριστιανικού κόσμου. Τον 5ο αιώνα κάνει την εμφάνισή του, στη θέση της σημερινής Υεμένης, ένα ισχυρό εβραϊκό βασίλειο με το όνομα Χιμιάρ, οι απόγονοι του οποίου θα διατηρήσουν την πίστη τους μετά την επικράτηση του Ισλάμ έως και τη σύγχρονη εποχή.

Επίσης, οι άραβες χρονικογράφοι μάς γνωστοποιούν την ύπαρξη βερβερίνικων φυλών τον 7ο αιώνα, που έχουν εξιουδαϊστεί: μπροστά στην επέλαση των Αράβων που φτάνουν στη Βόρεια Αφρική στα τέλη του ίδιου αιώνα, εμφανίζεται η θρυλική μορφή της εβραίας βασίλισσας Ντίχια ελ-Καχίνα, η οποία προσπάθησε να τους αναχαιτίσει. Οι εξιουδαϊσμένοι Βερβερίνοι θα λάβουν μέρος στην κατάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου και θα θέσουν τα θεμέλια της ιδιαίτερης συμβίωσης μεταξύ Εβραίων και Μουσουλμάνων που χαρακτηρίζει τον ισπανοαραβικό πολιτισμό.

Ο σημαντικότερος μαζικός προσηλυτισμός λαμβάνει χώρα κάπου ανάμεσα στη Μαύρη και την Κασπία Θάλασσα: αφορά το τεράστιο βασίλειο των Χαζάρων, τον 8ο αιώνα.

Η εξάπλωση του ιουδαϊσμού από τον Καύκασο ώς τη σημερινή Ουκρανία έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση πολλών κοινοτήτων, οι οποίες απωθούνται ομαδικά προς την Ανατολική Ευρώπη εξαιτίας των επιδρομών των Μογγόλων, τον 13ο αιώνα. Εκεί, μαζί με τους Εβραίους που είχαν έρθει από τις σλαβικές περιοχές του Νότου και τα σημερινά γερμανικά εδάφη, θα θέσουν τις βάσεις του μεγάλου πολιτισμού των γίντις(5).

Οι αφηγήσεις σχετικά με τις ποικίλες ρίζες των Εβραίων απαντούν, λίγο ή περισσότερο δειλά, στη σιωνιστική ιστοριογραφία μέχρι περίπου τη δεκαετία του 1960. Στη συνέχεια περνούν στο περιθώριο, έως ότου εξαφανιστούν από τη συλλογική μνήμη του Ισραήλ.


Οι κατακτητές της πόλης του Δαβίδ, το 1967, όφειλαν να είναι οι απευθείας απόγονοι του μυθικού του βασιλείου και όχι -θεός φυλάξοι!- οι διάδοχοι των βερβερίνων πολεμιστών ή των χαζάρων ιπποτών. Οι Εβραίοι, επομένως, αποτελούν ένα ιδιαίτερο «έθνος», το οποίο, ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια εξορίας και περιπλάνησης, επιστρέφει επιτέλους στη δική του πρωτεύουσα, την Ιερουσαλήμ.

Επιστράτευση της βιολογίας

Οι φορείς αυτής της γραμμικής και αδιαίρετης αφήγησης δεν στηρίζονται μόνο στη διδασκαλία της ιστορίας. Επικαλούνται μάλιστα και τη βιολογία. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, μια σειρά «επιστημονικών» ερευνών στο Ισραήλ προσπαθεί να αποδείξει με κάθε μέσο τη γενετική συγγένεια μεταξύ των απανταχού επί γης Εβραίων.

Η «έρευνα πάνω στην προέλευση των πληθυσμών» αποτελεί πλέον έναν θεμιτό και δημοφιλή τομέα της μοριακής βιολογίας, ενώ το αρσενικό χρωμόσωμα Υ αποκτά τιμητική θέση δίπλα σε μια εβραία Κλειώ(6), στο πλαίσιο μιας ξέφρενης αναζήτησης της κοινής καταγωγής του «εκλεκτού λαού».

Η συγκεκριμένη ιστορική αντίληψη αποτελεί τη βάση της πολιτικής του κράτους του Ισραήλ που επικεντρώνεται στο θέμα της ταυτότητας, κι αυτό είναι που πονάει! Προσφέρει την ευκαιρία για μια οντολογική και εθνοκεντρική ερμηνεία του ιουδαϊσμού, τροφοδοτώντας έτσι ένα καθεστώς διακρίσεων που απομονώνει τους Εβραίους από τους μη Εβραίους -άραβες, αλλά και ρώσους μετανάστες ή ξένους εργάτες.

Το Ισραήλ, 60 χρόνια μετά την ίδρυσή του, αρνείται να δει τον εαυτό του ως μια δημοκρατία που υπάρχει για τους πολίτες της. Περίπου το ένα τέταρτο από αυτούς δεν θεωρούνται Εβραίοι και, σύμφωνα με το πνεύμα των νόμων, το κράτος δεν είναι δικό τους. Αντίθετα, το Ισραήλ παρουσιάζεται πάντα ως το κράτος των απανταχού επί γης Εβραίων, έστω κι αν δεν πρόκειται πια για κατατρεγμένους πρόσφυγες αλλά για ισότιμους πολίτες που απολαμβάνουν πλήρη δικαιώματα στα κράτη στα οποία διαβιούν.

Με άλλα λόγια, μια εθνοκρατία χωρίς σύνορα δικαιολογεί τις σκληρές διακρίσεις που επιβάλλει απέναντι σε μια μερίδα πολιτών της, επικαλούμενη το μύθο του προαιώνιου έθνους που ανασυντάχθηκε για να επανενωθεί στη «γη των προγόνων».

Θρησκευτικές κοινότητες

Το να γραφτεί, επομένως, μια νέα εβραϊκή ιστορία, απαλλαγμένη από το σιωνιστικό πρίσμα, δεν είναι εύκολο πράγμα. Το φως που διαθλάται μέσα από αυτό μετασχηματίζεται σε ανεξίτηλα εθνοκεντρικά χρώματα.

Και όμως, οι Εβραίοι σχημάτιζαν ανέκαθεν συμπαγείς θρησκευτικές κοινότητες, συνήθως μέσω του προσηλυτισμού, σε διάφορες περιοχές του κόσμου: δεν συνιστούν, λοιπόν, ένα «έθνος» με κοινή καταγωγή το οποίο εκτοπίστηκε και περιπλανήθηκε για είκοσι αιώνες.

Η εξέλιξη της ιστοριογραφίας, όπως και, γενικότερα, η διαδικασία του εκσυγχρονισμού, περνά, όπως γνωρίζουμε, μέσα από την επινόηση του έθνους, μιας έννοιας που απασχόλησε εκατομμύρια ανθρώπους κατά τον 19ο κι ένα σημαντικό κομμάτι του 20ού αιώνα.

Στα τέλη του περασμένου αιώνα, τα όνειρα άρχισαν να ξεθωριάζουν. Ολο και περισσότεροι ερευνητές αναλύουν, ανατέμνουν και ανασυνθέτουν τις μεγάλες εθνικές παραδόσεις, κυρίως τους μύθους περί κοινής καταγωγής, ιδιαίτερα αγαπητούς στους χρονικογράφους του παρελθόντος.

Στην αναζήτηση της ταυτότητας, οι εφιάλτες του χθες θα δώσουν αύριο τη θέση τους σε άλλα όνειρα για μια νέα ταυτότητα. Οπως κάθε προσωπικότητα που αποτελείται από ποικίλες και ρευστές ταυτότητες, η ιστορία είναι κι αυτή μια ταυτότητα που εξελίσσεται.

(1) Το ιδρυτικό κείμενο του ιουδαϊσμού, η Τορά -η εβραϊκή ρίζα «yara» (γιαρά) σημαίνει «διδάσκω»- αποτελείται από τα πέντε πρώτα βιβλία της Αγίας Γραφής ή Πεντάτευχο: τη Γένεση, την Εξοδο, το Λεβιτικό, τους Αριθμούς και το Δευτερονόμιο.

(2) Βλ. Δαβίδ Μπεν Γκουριόν και Γιτζάκ Μπεν Ζβι, «Το "Ερέτς Ισραήλ" στο παρελθόν και το παρόν», (1918, στα γίντις), Ιερουσαλήμ, 1980 (στα εβραϊκά) και Μπεν Ζβι, «Ο πληθυσμός μας μέσα στη χώρα» (στα εβραϊκά), Βαρσοβία, Εκτελεστική Επιτροπή της Ενωσης Εβραϊκής Νεολαίας και Εθνικού Εβραϊκού Ιδρύματος, 1929.

(3): Σιμόν Μπαρ-Κόχμπα: εβραίος επαναστάτης που ηγήθηκε της λεγόμενης «στάσης του Μπαρ-Κόχμπα» κατά των Ρωμαίων, το 132 π.Χ. Ιδρυσε ένα ανεξάρτητο εβραϊκό κράτος, το οποίο επανακατακτήθηκε από τους Ρωμαίους τρία χρόνια αργότερα.

(4) Το Μισνά, το οποίο θεωρείται το πρώτο έργο της ραβινικής λογοτεχνίας, ολοκληρώθηκε τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Το Ταλμούδ συνθέτει το σύνολο των συζητήσεων των ραβίνων σχετικά με το νόμο, τα έθιμα και την ιστορία των Εβραίων. Υπάρχουν δύο Ταλμούδ: το Ταλμούδ της Παλαιστίνης που γράφτηκε ανάμεσα στον 3ο και τον 5ο αιώνα, και το Ταλμούδ της Βαβυλώνας που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα.

(5) Τα γίντις, τα οποία μιλούσαν οι Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης, είναι μια σλαβογερμανική γλώσσα που περιλαμβάνει λέξεις εβραϊκής προέλευσης.

(6) Η Κλειώ στην ελληνική μυθολογία ήταν η μούσα της ιστορίας.

* Ιστορικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, συγγραφέας του βιβλίου «Πώς εφευρέθηκε ο εβραϊκός λαός».